اسبچه خزر، اسبی مینیاتوری است با اندامی کوچک و قدرتی زیاد که زیستگاه اصلی آن خطه شمال و جنگل های منطقه خزر (استانهای مازندران و گیلان) می باشد. اسبچه خزر یک اسب مینیاتوری است که نژاد خاص ایران می‌باشد. چون این اسبچه ها در حوالی دریای خزر یافت شدند نام کاسپین یا اسبچه ی خزر به آنها داده شد. اسب کاسپین علاوه بر ارزش‌های ورزش و سوارکاری، جایگاه ویژه‌ای در تاریخ تکاملی اسب نیز دارد.

قدیمی ترین تصویر این اسبها را در نگاره‌های پلکان آپادانای تخت جمشید و مُهر سه زبانه داریوش می توان دید. در گنجینه آمودریا در موزه بریتانیا و در نقش رستم و نقش شاپور، اسب کوچکی مشاهده می‌شود که بنا بر مطالعات فسیل شناسی بر روی بقایای اسکلت‌های یافت شده در اطراف همدان، همان اسبچه خزر است. برای سالها پژوهشگران تصور می کردند که حجاری این اسبها با تناسب کوچک به دلیل کمبود جا بوده است. اسبهای کوچکی که ارابه های امپراطور را می‌کشیدند. در این نقوش پاهای سواران این اسب‌ها نزدیک به زمین بود. شاهان ایران باستان هم چون کورش و داریوش هخامنشی از شهامت و قدرت مانور این نژاد استفاده کرده آنها را به ارابه می بستند و به شکار شیر می رفتند.

حدود 50 سال پیش خانم لوئیز فیروز (آمریکایی مقیم ایران) توجه دنیا را به سمت اسبچه خزر جلب کرد و این موجود دوست‌داشتنی و نجیب را در استان سرسبز مازندران کشف و به جهان معرفی کرد، محلی ها آن را با نام «مولکی» یا «پوزکی» به معنی پوزه کوتاه، می‌‌شناختند.

سالهای زیادی این نژاد منقرض اعلام شده بود تا اینکه خانم لوئیز فیروز که خود سوارکار بود و همیشه به دنبال اسب‌های کوچک و مناسبی برای آموزش سوارکاری به فرزندان خود بود، در سفری در سال1344 خورشیدی برابر با 1965 میلادی به سواحل جنوبی دریای خزر، اولین بار اسبچه خزر را در یکی از روستاهای دور افتاده آمل بصورت تصادفی در حالی که به یک گاری بزرگ بسته شده بود و کیسه های سیمان جابجا می کرد، دید و مورد شناسایی قرار داد و متوجه حضور تعدادی از بقایای این نژاد در آن منطقه گردید، وی به واسطه داشتن تحصیلات در علوم دامی از دانشگاه کرنل آمریکا و آشنائی با انواع نژادهای اسب به سرعت به ویژگی‌های منحصر به فرد و ارزش‌های خاص این نژاد پی برد و براساس مطالعات و تحقیقات خود در طی مدت کوتاهی جوامع بین‌المللی پرورش اسب را مجاب به قبول این نوع اسب کوچک ایرانی بعنوان نژادی منحصر به فرد نمود و آنها را برای آموزش سوارکاری برای کودکان و نوجوانان مناسب دید.

لوئیز دو اسبچه خزر را از محلی ها خرید و در آن زمان از آمل به تهران آورد. بعد از مدتی آموزش به این اسب، تحت تاثیر رفتار و حرکات آن، همچنین از روی کنجکاوی در ارتباط این اسب‌ها با حجاریهای تخت جمشید، تصمیم به تحقیق بر روی این نژاد گرفت.

لوئیز فیروز با فرستادن نمونه خون، استخوان و موی این اسب به اروپا به نتایج جالبی دست یافت.

پیدا کردن اسب کاسپین، کشف نژاد اسبی با قدمتی بیش از سه هزار سال بود. نتایج آزمایشات حاکی بر آن بود که اسب کاسپین قدیمی‌ترین اسب خونگرم دنیاست. تا آن زمان تصور بر آن بود که اسب عرب قدیمی‌ترین نژاد از این اسبهاست ولی پس از اعلام این نتایج برخی حتی می‌گویند اسب کاسپین می‌تواند جد اسب عرب باشد. جالب آنکه شناخت آن از روی عکس و تصویر به راحتی امکان‌پذیر نیست و از آن جا که شباهت زیادی با اسب نژاد عرب دارد، باید آن را در کنار یک شاخص قرار داد تا بتوان آن را تشخیص داد.

همچنین تحقیقات دیگری که به عمل آمده و بر اساس آزمایشات انجام شده بر روی استخوانهای به دست آمده در مناطق باستانی ایران و ترکمنستان و همچنین آنالیز ژنتیکی خون نژادهای مختلف اسب از سراسر دنیا نشان می دهد که اجداد عمده اسبان مشرق زمین از اسبهای ترکمن و اسب خزر می باشند. این نظریه زمانی جنبه علمی به خود گرفت که دکتر گاس کاتران از دانشگاه کنتاکی آمریکا که همواره در زمینه تحقیقات ژنتیکی اسب و آنالیز DNA و مارکرهای ژنتیکی بر روی اسبهای ترکمن و خزر پیشقدم بوده است، بر اساس آزمایشات خود تائید کرد که این دو نژاد منشاء تمام اسبهای شرقی می باشند.

شواهدی وجود دارد که اسب خزر در ایران از چهار هزار سال قبل از میلاد پرورش می یافته است. شواهد ژنتیکی، گرافیکی و استخوان شناسی و نقوش سنگی روی پلکان های تخت جمشید و مهرها و مجسمه های بر جا مانده از آثار تمدنهای باستانی همگی دال بر وجود اسب خزر از زمان های دور می باشد.

تحقیقات علمی کاسپین را به عنوان جد اسب اصیل خوزستان (عرب) معرفی می‌کند و آن را یکی از 4 جد اولیه اسب‌های امروزی شناخته و بر خلوص ژنتیکی آن صحه گذاشته‌اند. این اسبچه از سال 1353 در ایران شناخته شده و از اوائل دهه 1370 به منظور حفظ ذخیره ژنتیکی و با هدف امور تحقیقاتی در اختیار مرکز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام استان تهران قرار گرفته است.

از آنجا که اسب های کوتاهتر از 142 سانتی متر در کلاس پونی ها (اسبهای کوچک جثه) قرار می گیرند، و با توجه به آنکه اندازه اسب کاسپین کوچک است، در ابتدا به آن کاسپین پونی اطلاق گردید. تناسب استخوان‌های آنها درست شبیه اسب است و از نظر خصوصیت بدنی هیچ تشابهی با پونی ها نداشت و کاملا شبیه به کلاس اسب ها بود و همین امر باعث ‌شد که آنها در ردیف اسب‌های پونی قرار نگیرند و اسبچه یا اسب مینیاتوری خطاب شوند. بنابراین می توان گفت اسبچه خزر به لحاظ ظاهری، تناسب اندام یک اسب بزرگ را دارد. برخلاف بسیاری از پونی‌ها که دارای دست و پای کوتاه و تنه درشت می‌باشند، دقیقاً یک اسب مینیاتوری است.

اسب‌های نژاد کاسپین دارای چشم‌هایی درشت و بادامی‌شکل و برجسته هستند که به سمت پایین چهره تمایل دارد و دارای بدنی باریک و کشیده بوده و تنه اسب کاسپین در پشت دارای فضای مناسب برای قرار گرفتن زین است.

اسب کاسپین بسیار باهوش و هوشیار و خوش‌خلق و خو است و تمایل به کار دارد و خیلی زود با انسان رفیق می‌شود.

اسبچه ی خزر به عنوان الگوی تیپ چهار پرورش اسب است که قاعده ی دم آن بالاتر از حد معمول بوده و نیم رخ صورت مقعر و کمر کمی گود می باشد. این اسب خصوصیات رفتاری و جسمانی بسیار متفاوتی نسبت به سایر تک سمی ها دارد. دارای یک دندان آسیاب اضافی در فک بالا بوده و تفاوت قابل ملاحظه ای در شکل کتف دارد. استخوان آهیانه ی سر به شکل خاصی می باشد استخوان پیشانی گنبدی شکل و استخوان حدقه چشم گشاد، گوش ها کوچک (حدود 11 سانتی متر) است. پوزه آنها معمولاً کوچک هستند. گردن آنها معمولاً قوس دار، باریک و دارای تناسبی مطلوب می‌باشند. یال و دم پرپشت و زیبا، کمر تا حدودی کشیده و بدن آنها تقریباً باریک است. این اسب دارای پوست نازک و لطیف و یال دم پر پشت و بلند که در حین حرکت دم خود را به حالتی شبیه به اسب نژاد عرب حمل می‌نماید.

در عین ظرافت‌ دارای استخوان بندی بسیار قوی و محکمی می‌باشد. دارای سم بسیار سفت و سخت و بیضی که حتی در شرایط کار در مناطق سنگلاخ و سخت نیاز به نعل ندارد. از نظر رنگ این نژاد به رنگ های سفید، سیاه، نیمه خاکستری، کرنگ، کهر، سمند وجود دارد، اما ابلق آن تابحال دیده نشده است.

فراگیری سریع و آسان، اسبچه خزر را اسبی مناسب برای ورزش پرش و همچنین به دلیل ظرافتش مناسب ورزش درساژ کرده است. این نژاد همچنین به دلیل هوش و خلق و خوی مهربان آن جزو بهترین اسب‌ها برای آموزش سوارکاری کودکان است.

لیز وبستر، مسئول انجمن اسب‌های کاسپین در بریتانیا ابراز امیدواری کرد که شاید روزی آن‌ها بتوانند برای ذخیره کردن بعضی از ژن‌های نادر و خالص این اسب‌ها بانک ژن ایجاد کنند تا نژاد آن حفظ شود و از این طریق به کشورهای مختلف دنیا هم از این نمونه ها بفرستند.

اولین اسب‌های خزر در سال ۱۳۵۰ به خارج از ایران، بریتانیا، فرستاده شدند. پرنس فیلیپ همسر ملکه بریتانیا با دیدن اسب‌های خزر، پیشنهاد داد که یک جفت از این اسب‌ها را برای پرورش به بریتانیا ببرد.

او با همکاری فیروز دو رأس اسب به نام‌های رستم و خورشید را با خود به انگلستان برد. بجز ایران، در حال حاضر نزدیک به ۴۰۰ رأس اسب خزر در بریتانیا و تعداد بیشتری نیز در استرالیا، نیوزیلند و آمریکا وجود دارند.

تعداد کل اسب‌های کاسپین در دنیا بین دو یا سه هزار رأس تخمین زده می شود و احتمال انقراض این نژاد وجود دارد، برای اینکه نژاد این اسب منقرض نشود خیلی مهم است که اسبچه خزر در ورزش سوارکاری جدی گرفته شود، همچنین مؤسسه بین‌المللی ALBC از آن به عنوان یک نژاد در معرض خطر انقراض نام برده است. از ابتدای کشف مجدد کاسپین در سال 1965 شخصیت‌ها متعددی در حفاظت از این نژاد پایه تلاش کرده‌اند و انجمن‌های بین‌المللی متعددی در کشورهای انگلستان، استرالیا، نیوزلند برای حفاظت از این ذخیره ارزشمند تشکیل شده و تولیدات آنها به کشورهای متعددی چون ژاپن، کانادا، دانمارک، اردن، فرانسه، آلمان، سوئد صادر شده است.

در ایران که خاستگاه اصلی این اسب است هم فعالیت‌هایی برای شناسایی بیشتر آن انجام می شود. که برگزاری جشنواره های متعدد از جمله این فعالیت هاست.

گرچه حدود 50 سال از شناسایی و معرفی این نژاد می‌گذرد، اما در این مدت توانسته جایگاه ویژه‌ای در عرصه جهانی پیدا کند و در حال حاضر تقاضای فراوانی جهت خرید این اسبچه از طرف برخی کشورها وجود دارد که خود دلیلی بر ارزشمند بودن این نژاد منحصر به فرد می‌باشد.