به گزارش تابان تربت،اقتصاد مقاومتی،سیاستی که اولین بار در سال 1392 توسط مقام معظم رهبری مطرح شد،معمولا در رویارویی و تقابل با اقتصاد وابسته به منابع تجدیدناپذیر و مصرف کننده یک کشور قرار گرفته است. اصولا این نوع اقتصاد بدون انفعال،در مقابل با اهداف اقتصاد نظام سلطه جهانی بوده و سعی دارد تا با تغییر در ساختارهای اقتصادی و بومی سازی آن با جهان بینی مربوط خود به خودکفایی و عدم وابستگی برسد.

یکی از مهمترین عوامل موثر در تحقق این سیاست در کشور مطمعنا تکیه بر توان داخلی و حمایت از بنگاه های زود بازده اقتصادی خود مقاوم و دانش بنیان خواهد بود.

از سویی بی تردید صنعت ساختمان در رشد و رونق اقتصادی کشور نقش بسزایی داشته است. بنابر آمار منتشر شده 40 درصد از گردش اقتصادی کشور وابسته به بخش صنعت ساختمان سازی می باشد. از سویی دیگر عدم توجه یه این صنعت در حوزه معماری و به فراموشی سپردن میراث گران بهای معماری گذشته مان از جمله ارکانی چون “خودبسندگی”و”پرهیز از بیهودگی”که از اصول اصلی معماری ایرانی می باشد، ما را روز بهروز دچار وابستگی بیشتر به غرب و دور شدن روزافزون از اهداف اقتصاد مقاومتی در بخش صنعت ساختمان سازی خواهد کرد.

همانطور که تحولات اقتصادی و سیاسی در کشورمان در سالیان اخیر و تشدید تحریم های نا عادلانه ی نظام سلطه در تمام گستره ی زندگی مردم کشورمان تاثیرگذار بوده،طبیعتا پهنه ی معماری کشور به دور از تاثیرات آن نبوده و حال با توجه به تغییر سیاست های اقتصادی در کشور،لزوم تغییر در معماری امروز عرصه ساخت وساز ضروری به نظر می رسد. اما آنچه که در این مقاله سعی شده است به آن پاسخ داده شود؛ارایه راهکار های تحقق اقتصاد مقاومتی در صنعت ساخت وساز کشور با تکیه بر دو اصل معماری ایرانی یعنی”خودبسندگی” و “پرهیز از بیهودگی” خواهد بود.

نگارنده ی مقاله به شرح وتوصیف دراصل فوق الذکر در معماری ایرانی پرداخته و به نتایج اعمال این اصول بر وضعیت کنونی نابسامان ساختمان سازی کشور اشاره خواهد نمود.

رابطه ی بین معماری بر پایه ی اصول گفته شده و تاثیر آن بر تحقق اقتصاد مقاومتی در حوزه ساختمان از جمله موارد دیگریست که مطرح خواهد شد. آنچه که از نتایج این پژوهش برآمده است،رابطه مستقیم و تاثیرگذار این نوع معماری در کالبد وضعیت حال ساختمان سازی کشور با تحقق سیاست اقتصاد مقاومتی و در نهایت کمک به حرکت در آمدن چرخ های زنگ زده ی اقتصادی در این حوزه خواهد بود.

اصول معماری ایرانی

پدر معماری ایران،استاد محمدکریم پیرنیا تاریخ پژوه معماری ایران، دو دستاورد بزرگ به نام اصول معماری ایران و سبک‌شناسی معماری ایرانی دارد. وی در کتاب خود  چگونگی تکوین و تکمیل اصول پنج‌گانه او در طی زمان را،از منابع اصیل جمع‌آوری و سپس به زبانی منسجم بیان نموده است.

به حق معماری ایران دارای ویژگی هایی است که در مقایسه با معماری کشورهای دیگر جهان از ارزشی بخصوص برخوردار است. ویژگیهایی چون طراحی مناسب، محاسبات دقیق، فرم درست پوشش، رعایت مسائل فنی و علمی در ساختمان، ایوانهای رفیع، ستونهای بلند و بالاخره تزئینات گوناگون که هریک در عین سادگی معرف شکوه معماری ایران است. به طور کلی می‌توان معماری ایرانی را در این ۵ اصل مشاهده کرد.

درونگرایی،پرهیز از بیهودگی،مردم واری،خودبسندگی و نیارش.

“خودبسندگی در معماری ایران” و نقش آن در اقتصاد مقاومتی

معماران ایرانی تلاش میکردند مواد اولیه مورد نیاز خود را از نزدیکترین مکانها بدست آورند و چنان ساختمان سازی میکردند که نیازمند به مواد اولیه مکانهای دیگر نباشد و خودبسند باشند. بدین گونه کار ساخت با شتاب بیشتری انجام میگرفت و ساختمان با طبیعت پیرامون خود “سازگارتر” می شده است و هنگام نوسازی آن نیز همیشه مصالح اولیه آن در دسترس بوده است.

معماران ایرانی بر این باور بودند که مصالح اولیه باید “بوم آورد” یا محلی باشد. به گفته دیگر فرآورده (محصول)از همان محل باشد که ساختمان ساخته میشود و تا آنجا که امکانپذیر است از امکانات محلی بهره گیری شود.

برای نمونه در ساخت تخت جمشید، بهترین سنگ را از یک معدن در نزدیکی دشت مرغاب به دست میآورند و با ارابه های چوبی به تخت جمشید میرساندند.

یا در نمونه ای دیگر ، در محلهٔ شارستان یزد، زمین تا ژرفای دو متری از جنس خاک رس و پایین‌تر از آن، جنسی به نام چلو یا کرشک است که لایه‌ای بسیار سخت است. معماران خاک رس را برداشته و روی لایهٔ سخت، با همان خاک ساختمان می‌ساختند. اکنون عدم توجه به این مسائل و اصل بسیار مهم خودبسندگی در معماری امروز ما، باعث شده که با کاهش تعرفه های واردات مصالح ساختمانی در سالیان اخیر،متاسفانه شاهد ورود مصالح بی کیفیت چینی از آهن گرفته تا سنگ و سیمان وغیره در کشوری که سرشار از معادن زیرزمینی می باشد،باشیم. نه اینکه فقط ورود این محصولات از خارج کشور باعث خروج ارز ملی و از رونق افتادن بازار داخلی می شود، بلکه عدم کیفیت این مصالح،باعث می گردد،خسارات جبران ناپذیری بر سازه ی ساختمان ها و استحکام بنا وارد شود. کاملا گویاست که اقدام به وارد کردن محصولات ساختمانی در تضاد کامل با سیاست های اقتصاد مقاومتی خواهد بود. در اقتصاد هم واژگانی بنام “اوتارکی” یا سیاسیت “خودبسندگی” وجود دارد که به وضعیتی گفته می شود که اقتصاد یک نظام سیاسی از پیگیری رسیدن به سر حد،صرفا قابلیت خودکفایی عبور کرده و انزوای کامل اقتصادی را جز اهداف خود در نظر قرار داده است. چنین نظام اقتصادی را، اقتصاد بسته نامگذاری می کنند. مادامی که از “اوتارکی” صحبت به میان می آید،یعنی نهادی بدون کمک از بیرون یا تجارت خارجی به فعالیت و زندگی خود ادامه دهد. این فعالیت لزوما در عرصه اقتصادی معنا نشده و در دیگر عرصه ها مثلا صنعت دفاعی قابل اجراست. ما توانسته ایم امروزه با تکیه بر همین سیاست به خودکفایی در صنعت دفاعی کشور دست پیدا کرده و بدون نیاز به کمک کشوری دیگر،خود تولید کننده ی برخی ادوات مهم نظامی باشیم. پس ما تجربه ی لازم را در اجرای این سیاست در عرصه دفاعی بدست آورده و می توانیم در سایر عرصه ها به ویژه صنعت ساختمان سازی با بومی سازی دانش ساخت و ساز به خودکفایی در امر برسیم.

بدون شک یکی از مهمترین راهکار های خودکفایی در صنعت ساختمان سازی کشور توجه به اجرای اصول معماری ایرانی در ساخت و سازها از جمله اصل “خودبسندگی” خواهد بود. در این مسیر رسیدن، به خودکفایی و همراهی با سیاست اقتصاد مقاومتی، مسئولین امر بایستی از ورود هر گونه محصول ساختمانی که نمونه ی آن توسط تولیدکنندگان داخلی ارائه می شود، جلوگیری کرده و در جهت بهبود کیفیت مصالح از سیاست های حمایتی،تشویقی در قبال تولیدکنندگان داخلی  محصولات ساختمانی بهره ببرند. مطمعنا فرهنگ سازی در بین اقشار جامعه و اصلاح قوانین ساخت و ساز های شهری مبتنی بر معماری بومی از اقداماتی است که باید در راستای تحقق اقتصاد مقاومتی در اولویت کار مسئولین امر قرار گیرد.

“پرهیز از بیهودگی در معماری ایرانی” و نقش آن در اقتصاد مقاومتی

در معماری ایران تلاش می‌شده کار بیهوده در ساختمان سازی نکنند و از اسراف پرهیز می‌کردند. این اصل هم پیش از اسلام و هم پس از آن مراعات می‌شده است. در قرآن کریم آمده «مؤمنان، آنانکه از بیهودگی روی گردانند».(آیه سوم،سوره مومنون)

در زیگورات چغازنبیل از ۱۲۵۰ پیش از میلاد، می‌توان کاربرد کاشی را دید. در این ساختمان، اِزاره دیوارها را با کاشی آبی آمود کرده‌اند. چون هنگام رفت و آمد مردم، برخورد به پای دیوار بیشتر بوده است، و چون خشت در برابر باران آسیب می‌دید، نمای ساختمان را با آجر پوشانده‌اند.

همچنین از کاشی در آمود گنبدها بهره‌گیری می‌کردند و آنرا پر از نقش و نگار می‌کردند. این تکه‌های رنگی کاشی، آسانتر تعمیر و بازسازی می‌شدند. کاشی عمر زیادی ندارد و پس از زمانی از جا کنده شده و فرو می‌ریزد، به ویژه در مکانهایی که برف و یخ هم باشد. اگر رویه‌ای یکرنگ باشد، بازسازی بخش کنده شده دشوار می‌شود و کار دو زنگ در می‌آید؛ ولی هنگامی که تکه‌تکه و چند رنگ باشد کار آسانتر است. استفاده از مصالح گران قیمت، به عنوان مثال رسیدگی بیش از حد به پوسته ی بیرونی بناها با اجرای نماهای گران قیمت،اشرافی و بیهوده باید مورد اکراه قرار گرفته اما “پرهیز از بیهودگی” صرفا متوجه به اسراف در مصالح نبوده و قسمتی از بحث متوجه استفاده ی نامناسب وافراطی از اراضی بعضا گران قیمت و همچنین ایجاد فضاهای پرت و بدون استفاده در ساخت و ساز امروزه ی بناها می شود.

در اقتصاد واژه “پرهیز از بیهودگی” را شاید بتوان به “قناعت” ترجمه و معنا کرد. قناعت جز بدیهیات عقلی بوده و هیچ عقل سلیمی آن را نفی نمی کند. با قناعت،پدران کویرنشینمان به فناوری احداث قنات و نوآوری کاریز دست پیدا کرده اند. در میان آفتاب سوزان و خاک،مختصر آب کویر را طوری مدیریت کرده اند که حتی یک قطره ی آن هم هدر نرفته است. از مهمترین اقدامات مربوط در این امر اصلاح الگو های ایرانی اسلامی(سبک زندگی) خواهد بود که فرهنگ سازی اصل پرهیز از بیهودگی و در نتیجه عدم اسراف در هزینه های ساخت بنا،جز این الگوها در بین قشرهای مختلف مردم به حساب می آید.

برای حکومت ها قبیح خواهد بود که بالاجبار دست جلوی بیگانگان دراز کرده و از آنجایی که دولت ها نماینده ملت های خویش هستند،وامداریشان،وامداری یک ملت را در پی خواهد داشت که این اتفاق عدم استقلال سیاسی و اقتصادی را به دنبال خواهد داشت. قناعت یا پرهیز از بیهودگی به معنای،سختی و ریاضت نیست. یه گواه تاریخ، ملت ما در لذت،صفا و تمتع از مواهب دنیوی را بر روی خود نبسته و در معماری خود،فضاهای بسیار زیبا،دلنشین و لذت بخشی را خلق کرده است. این قناعت در ادبیات سیاسی امروز ما به “مقاومت” تعبیر می شود و اقتصاد مقاومتی چیزی جز تقویت فرهنگ قناعت در اقتصاد نیست.متاسفانه در ساختمان سازی از الگوهای سنتی مان دور شده و الگو های جدید را هم نتوانسته ایم در راستای تحقق اقتصاد مقاومتی در این بخش به کار ببندیم. در این وضعیت، مهمترین اتفاق به هدر رفتن سرمایه های کشور است.سرمایه های انسانی،سرمایه های معدنی و بسیاری از دارایی های کشور در این فاصله گرفتن از اصول معماری ایرانی در صنعت ساختمان کشور روز به روز در حال انزوا و نابود شدن است.

نتیجه گیری

همانطور که تا کنون در مقاله مطرح شد،رابطه ی بهرمندی از اصول فراموش شده ی معماری ایرانی به ویژه دو اصل خودبسندگی و پرهیز از بیهودگی در ساختمان سازی و اقتصاد مقاومتی،یک رابطه مستقیم و تاثیر گذار در تحقق سیاست های اقتصاد مقاومتی در شرایط کنونی است.

در پایان ده راهکار مهم در راستای تحقق اقتصاد مقاومتی در صنعت ساختمان با توجه به اصول خودبسندگی و پرهیز از بیهودگی پیشنهاد می گردد.

1. جلوگیری از واردات بی کیفیت آن دسته از مصالح ساختمانی که نمونه ی مشابه آن در داخل تولید می باشد شود
2. توجه به معماری بومی و استفاده از مصالح بوم آورد فرآوری شده همان منطقه ای که ساختمان در آن ساخته می شود
3. حمایت از تولیدکنندگان داخلی مصالح ساختمانی با اجرای سیاست های تشویقی در جهت بهبود کیفیت محصولات
4. فرهنگ سازی در بین عموم مردم و ترغیب آنان به استفاده از الگوهای(تعریف شده)مطابق با اصول معماری ایرانی
5. اصلاح قوانین ساخت وساز شهری با تاکید بر اجرای اصول معماری بومی ایرانی و نظارت بر اجرای آن در کشور
6. حمایت از شرکت های مجری داخلی و استفاده از نیروی متخصص وطنی در ساخت پروژه های ملی،استانی،شهری
7. اصلاح الگو های ایرانی اسلامی خانواده(سبک زندگی) در راستای عدم اسراف در هزینه های ساخت بناها
8. ارایه الگو های طراحی مناسب توسط معماران برای کاربری هایی همچون:مسکونی،تجاری،اداری وغیره مطابق با زیست بوم هر منطقه از کشور
9. الزام ادارات و نهادهای دولتی و نظامی به استفاده از الگوهای طراحی تهیه شده از قبل،مطابق با اقتصاد مقاومتی در ساخت بناهایشان
10. وضع قوانین جدید شهرسازی در حوزه طراحی معماری در شهرداری ها منطبق بر 5 اصل معماری ایرانی